سؤال : لطفا توضیحاتی دربارهء کتاب « جامع السعادات » بفرمایید. (۳۶/۵/۳)

جواب : در بین کتب زیادی که در زمینهء حکمت عملی ، اخلاق ، سلوک و موارد مشابه نوشته شده است ، بعضی از آنها از امتیازات ویژه ای برخوردارند. « تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق » ابن مسکویه و « أخلاق ناصری » خواجه نصیر الدین طوسی و « جامع السعادات » مولی محمّد مهدی نراقی رحمه الله از این قبیل اند.

هر کدام از این کتابها ، در موضوعات جزئی ، فصل بندی ، ترتیب بیان مطالب و موارد مشابه با هم تفاوتهایی دارند.

گرایش محتوای این کتابها گاه به مبانی فلاسفه است ( مثل « تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق » ) ، گاه به نظریّات عرفاء ( مثل « أوصاف الأشراف » خواجهء طوسی ) ، گاه صِرفاً با استفاده از آیات و روایات نوشته شده اند و بدون تحلیل آنچنانی ( مثل « مکارم الأخلاق » طبرسی رحمه الله ) و گاه با استفاده از همهء آنچه سه دستهء نخست به کار برده اند ( مثل « المحجّة البیضاء » فیض کاشانی رضی الله عنه ).

« جامع السعادات » ، در محتوا ، مزیّن به آیات و روایت است ، و همچنین ، مؤلّف آن ، به سخنان حکما و نظرات بعضی از فلاسفه و عرفا توجه و از آنها استفاده کرده است ، امّا در تنظیم مطالب و ساختار ، شبیه « تهذیب الأخلاق » و « أخلاق ناصری » است.

این کتاب بسیار مفصّل است ، و در آن ، به مبانی نظری و حِکَمی سلوک نیز پرداخته شده ، و به همین دلیل استفادهء از آن برای عموم مشکل است ، خصوصاً اینکه به زبان عربی هم هست. به همین دلیل بعضی از علما دست به کار تلخیص ، ترجمه و یا تحریر آن شده اند. که نمونهء بارز آن « معراج السعادة » تألیف مولی أحمد نراقی ، فرزند صاحب « جامع السعادات » است – رضوان الله علیهما. « معراج السعادة » در واقع ترجمهء خلاصه شده ای است از « جامع السعادات » ، استفاده از این کتاب برای عموم مناسبتر است ؛ هرچند ادبیّات آن ، مربوط به بیش از صد و پنجاه سال پیش است. در زمان ما نیز بعضی از اهل فضل کارهایی در زمینهء تسهیل استفاده از « جامع السعادات » کرده اند که جای ذکرشان اینجا نیست و می توان با کمی جستجو به آنها دست یافت. در پایان ، بسیار مناسب است کلامی از ملّا أحمد نراقی رحمه الله را نقل کنیم. این سخن ایشان مشتمل بر فوائدی است ؛ از جمله ذکر خیری از « جامع السعادات ». ایشان در مقدّمهء « معراج السعادة » می فرماید :

« … به حکم عقل ، و نصّ مستفیض نقل ، بر هریک از افراد سالکینِ منهج رَشاد ، و طالبین طریق ارشاد ، لازم است که اولاً از آیینهء گیتی نمایِ دل ، زنگ رذایل ، زایل ، و بعد از آن أدهم همّت به صوب تجمّل به حُلَل فضائل مایل سازد ؛ چه ، بدون تخلیة ، تجلیة میسّر نشود ، و انعکاس نقش حبیب در نفس خبیث صورت نبندد.

شستشویی کن و آنگه به خرابات خرام

تا نگردد ز تو این دیر خراب آلوده

و خود ، ظاهر و روشن و ثابت و مبیّن است که دفع صفات ناپسند و کسب مَلَکات ارجمند ، موقوف بر شناختن آنها و اصول و اسباب هر یک و کیفیت معالجات مقرّرة است ، و متکفّلِ بیان تفاصیل این مطالب ، علمی است که تعبیر از آن به علم اخلاق و حکمت خلقیّة می نمایند.

و بهترین سِنخ کتب از حیث نظم و ترتیب ، و حسن ترکیب ، و تعبیرِ لایق ، و تحقیقِ رائق ، و اشتمال بر آیات و اخبار وارده در شریعت و احتوای بر مقالات ارباب عرفان و اساتید حکمت ، که در این فن شریف تألیف و تصنیف شده ، کتاب موسوم به « جامع السعادات » است ، که از تألیفات عالم عامل ، و عارف واصل ، و حکیم کامل ، و فقیه فاضل ، والد ماجدِ بزرگوارِ این ذرّهء بی مقدار است. »