سؤال : به چه کسی واقعاً ، و نه از باب تعارف و مانند آن ، « آیة الله » گفته می شود ؟ یک طلبه چند سال باید درس بخواند تا واقعاً به او آیة الله گفته شود ؟ (۳۶/۱۰/۲)

جواب : اصطلاحاتی نظیر « آیة الله » ، « حجّة الإسلام » ، « ثقة الإسلام » و مانند آنها ، از اصطلاحاتی هستند که در بسیاری از موارد به صورت غیر دقیق به کار برده می شوند ، و علّت این مسأله هم این است که این اصطلاحات ، بیشتر جنبهء تعارف و لقب پردازی داشته اند تا یک درجهء کلاسیک و شناخته شدهء علمی. در طول تاریخ نیز تغییرات قابل توجّهی در معنایی که از آنها اراده می شده وجود داشته است. مثلاً لقب « ثقة الإسلام » ، که اکنون معمولاً به کسی که تازه قدم در راه تحصیل علم نهاده است گفته می شود ، در بسیاری از منابع ، لقب یکی از بزرگترین علمای جهان اسلام ، یعنی علامة کلینی رضوان الله علیه ، مؤلّف کتاب کافی ، ذکر شده است ، و یا لقب « آیة الله » ، زمانی لقب خاصّ و شایع علّامهء حلّی رحمه الله بوده و به دیگران گفته نمی شده است ، و یا لقب « حجّة الإسلام » که اکنون معمولاً به کسی اطلاق می شود که در رده های متوسّط علم قرار دارد ، زمانی فقط به مراجعی همچون میرزای شیرازی رضی الله عنه اطلاق می شده است.

در زمان ما ، لقب « آیة الله » معمولاً به کسی إطلاق می شود که حدّاقلّ دارای درجهء إجتهاد باشد ، یعنی دارای تخصّص و توانائی استنباط مسائل مختلف از قرآن و روایات باشد و در علومی که مقدّمهء این کار هستند ، در حدّ لزوم و نیاز ، صاحب نظر باشد. حال ، اینکه آیا همهء کسانی که در زمان ما به آنها « آیة الله » گفته می شود ، حقیقتاً لایق این لقب هستند ، یعنی آن تخصّص و توانائی را که گفتم دارند ، یا نه ؟ مطلب دیگری است و به قول مولوی :

شرح این هجران و این خون جگر

این زمان بگذار تا وقت دِگَر