« تعقیبات » ، اصطلاحاً به مستحبّاتی گفته می شود که بعد از نمازها به انجام دادنِ آنها سفارش شده است. این مستحبّات به دو گروهِ مشترکه و مختصّه تقسیم می شوند. تعقیباتِ مشترکه ، آنهایی هستند که بعد از هر نماز از نمازهای واجبِ شبانه روز انجام داده می شوند ، و تعقیبات مختصّة ، مخصوص به یک یا دو نماز از آن نمازها هستند. مثلاً تسبیحات حضرت زهراء صلوات الله علیها و یا خواندن آیة الکرسی از تعقیبات مشترکه هستند و خواندن « إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِيماً ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ ذُرِّيَّتِهِ » ( با کیفیّت خاصّی که ان شاء الله ذکر خواهد شد ) از تعقیبات مختصّهء نمازهای صبح و مغرب است.

ملتزم بودن به تعقیبات نمازها ، آثار مهمّی در پی دارد. در اینجا ، بعد از ذکر هر مورد از تعقیبات ، به یکی دو اثرِ آن که در روایات ذکر شده اشاره کرده ایم. توجّه کنید که اگر اثری برای عملی ذکر شد ، این به آن معنی نیست که آثار آن عمل منحصر در آن موردِ ذکر شده است ؛ چه بسا یک عمل صالح ، علاوه بر اثری که برای آن ذکر شده ، در مورد اشخاص مختلف ، آثار و برکات متعدّد و مختلفِ دیگری نیز در پی داشته باشد. این مسأله از مباحث شریف و دقیقی است که بسیار مفصّل است و در اینجا به همین مقدار اکتفا می کنیم.

تعقیباتی که در روایات آمده بسیار زیاد اند ، امّا ما در اینجا به نمونه ای از مهمترینِ آنها که در به نظر می رسد اسانید آنها هم معتبرتر از بقیه هستند اشاره می کنیم.

توجّه داشته باشید که قاعدهء کلّی در عبادات را نباید فراموش کرد : واجبات را باید انجام داد و مستحبّات را به اندازهء نشاط. البتّه باید در پی تحصیل نشاط هم بود و اگر دیدید حال شما و توان شما به اندازهء فلان مستحبّات است ، و به آنها ملتزم شدید سعی کنید حدّاقلّ تا یک سال آن را ترک نکنید ، و اگر در این راه مانعی پیش آمد با یکی از علمای ربّانی و آشنایان با علوم اهل بیت علیهم السلام مشورت کنید.

در بین این تعقیبات ، ظاهراً تسبیحات حضرت زهراء سلام الله علیها از بقیّه مهمتر است ، از امام جعفر صادق صلوات الله علیه روایت شده که « ما بچه هایمان را امر به تسبیح فاطمه علیها السلام می کنیم همان طور که آنها را امر به نماز می نماییم. » پس اگر برای هیچ کدام از تعقیباتِ دیگر توفیق نداشتید ، این ذکر شریف ( که از جملهء آثارش عاقبت به خیری است ) را ترک نکنید.

در اینجا به منظور رعایت اختصار ، تعقیبات مشترکه و مختصّه را با هم ذکر می کنیم ؛ مختصّات را با ذکر آن نماز و مشترکات را به صورت مطلق و بدون تذکّر.

این موارد را حفظ کنید و یا در ورقه ای همیشه همراه خود داشته باشید.

***

– ( نماز صبح و مغرب ) قبل از اینکه حالت پاها را تغییر دهید و یا با کسی سخن بگویید : « إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِيماً اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ ذُرِّيَّتِهِ » ( اثر : استجابت دعا )

– این سه ذکر قبل از اینکه حالت پاها تغییر داده شود گفته شوند :

تسبیحات حضرت زهراء صلوات الله علیها ( ۳۴ مرتبه « اللهُ أَکبَر » ، ۳۳ مرتبه « الحمد لله » و ۳۳ مرتبه « سبحان الله » ). بهتر است در آخر این تسبیحات یک بار ذکر شریف « لا اله الّا الله » گفته شود. ( اثر : بخشیده شدن گناهان )

ده بار « أَشهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ ، إِلَهاً وَاحِداً أَحَداً صَمَداً لَمْ يَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَداً » ( اثر : محو شدن گناهان بسیار زیاد ، نوشته شدن حسنات بسیار زیاد ، مانند این است که دوازده بار قرآن را قرائت کرده است. )

چهل بار « سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَر » ( اثر : استجابت دعا )

یکی دیگر از اعداد این ذکر ( = تسبیحات اربعه ) بعد از هر نماز ، سی مرتبه است و از آثار آن دفع بلاهای مختلف شمرده شده است. شاید بشود این ذکر را ( به عدد سی ) بعد از آن که حالت پاها تغییر کرد هم انجام داد ، چراکه در روایت تصریح به آن شرط نشده است ، هر چند بهتر است مثل همان عدد چهل ، قبل از تغییر دادن حالت پاها آن را بجا آورد.

– سی مرتبه « سُبحانَ الله » (اثر : ریخته شدن گناهان از بدن انسان ، که ظاهراً کنایه از محو شدن گناهان و بخشیده شدن آنهاست ، و نیز در روایتی دیگر ، کمترین حدّ « ذکر کثیر » را [ که در دو سورهء جمعه و انفال به آن امر شده « … اذْكُرُوا اللَّهَ كَثيراً » ] سی بار ذکر تسبیح بعد از هر نماز گفته اند. )

– سه بار «  يَا مَن يَفعَلُ مَا يَشَاءُ وَ لَا يَفعَلُ مَا يَشَاءُ أَحَدٌ غَيرُه » ( اثر : استجابت دعا ).

– یکی از اعمالی که در روایات تعقیبات ذکر شده اصلِ دعا کردن است. می توان دعاهای مختصر یا مفصّلی را مشخّص کرد و در تعقیبات نمازها به آنها مشغول شد. ( به عنوان مثال می توانید به دعاهای ذکر شده در « مفاتیح الجنان » در بخش مربوط به تعقیبات مشترکه و مختصّة رجوع کنید. یکی از این دعاها ، درخواست بهشت از خدا و پناه بردن به او از آتش [ جهنّم ] است که چند سطر بعد آن را ذکر کرده ایم. )

بهتر است قبل و بعد از دعا ( چه در تعقیبات نمازها و چه در جاهای دیگر ) صلوات فرستاده شود ( مثلاً به همان صورتِ معروفِ « اللّهمّ صلّ علی محمّدٍ و آلِ محمّد » ) و در آخر ، ذکر شریف « ما شاءَ اللهُ لا حَولَ وَ لا قُوّةَ الّا بِالله » گفته شود. این کار به اذن خدا در استجابت دعا مؤثّر است.

– « أَسأَلُ اللهَ الجَنَّةَ وَ أَعُوذُ بِاللهِ مِنَ النَّار » [ البتّه آنچه در روایات هست این است که بعد از نمازهای واجب از خدا بهشت را طلب کنید و به او از آتش [ جهنّم ] پناه ببرید. شاید بیان این مطلب به همین عبارتی که در اینجا ذکر کرده ایم مناسب باشد چرا که عبارتی است که در ادعیهء نقل شده از اهل بیت علیهم السلام در جاهای دیگر نیز آمده است. همچنین می توان این درخواست را به صورت « اللّهمّ انّی أَسْأَلُک الْجَنَّةَ وَ أَعُوذُ بِک مِنَ النَّار » و یا سایر تعابیر نیز بیان کرد. ]

– آیة الکرسی ؛ آیهء ۲۵۵ سورهء بقره و البتّه بهتر است در اینجا دو آیهء دیگر را نیز به همراه آن بخوانند :

« اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْديهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا يُحيطُونَ بِشَيْ‏ءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلاَّ بِما شاءَ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لا يَؤُدُهُ حِفْظُهُما وَ هُوَ الْعَلِيُّ الْعَظيمُ  * لا إِكْراهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ فقد استَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى‏ لاَ انْفِصامَ لَها وَ اللَّهُ سَميعٌ عَليم‏ * اللَّهُ وَلِيُّ الَّذينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ وَ الَّذينَ كَفَرُوا أَوْلِياؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُماتِ أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فيها خالِدُون »

( اثر : آثار بسیار مهمّی برای آن فرموده اند ، از جمله در روایت معتبری از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم نقل شده که بعد از آن که به امیر المؤمنین علیه السلام امر کردند که تلاوت آیة الکرسی را بعد از هر نماز واجب ترک نکند ، فرمودند : « چرا که محافظت [ = مداومت ] نمی کند بر آن مگر نبیّی یا صِدّیقی یا شهیدی. » شاید مقصود این باشد که اگر کسی بر آن مداومت کند ، در اثر تشبّه به آن بزرگواران ، به آنها ملحق خواهد شد. )

– ( نماز صبح ) یازده بار سورهء « قُل هُوَ اللهُ احد » ( اثر : حفظ از گناهان در طول روز ).

– آیاتِ ۱۸۰ تا ۱۸۲ سورهء الصافّات : « سُبْحانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا يَصِفُون‏ * وَ سَلامٌ عَلَى الْمُرْسَلينَ  * وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمين » ( اثر : برای این ذکر شریف اثر بسیار مهمّی ذکر شده و شایسته است که بعد از هر نماز و نیز هر وقت که انسان می خواهد از جایی که نشسته بلند شود ، این سه آیه را قرائت نماید. )

– ( نماز صبح ) صد مرتبه « مَا شَاءَ اللهُ كَانَ لَا حَولَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيم » ( اثر : حفظ از امور ناخوشایند در طول آن روز ).

– ( نماز ظهر ) ذکر صلوات ؛ در روایت معتبری از امام جعفر صادق صلوات الله علیه نقل شده که فرمود : « صلوات بر محمّد و آل محمّد بین نماز ظهر و عصر معادل هفتاد رکعت [ نماز ] است. » می توان این ذکر را به صورتِ معروفِ « اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّد » گفت. و بسیار مناسب است که اگر کسی می خواهد به ذکر صلوات مشغول باشد ، وقتِ آن را در این زمان [ = بین نماز ظهر و عصر ] قرار دهد ، مگر اینکه عدد ذکرش زیاد باشد به شکلی که موجب از دست رفتن وقت فضیلتِ نماز عصر شود و یا مانع دیگری در کار باشد ، که در این صورت زمان اشتغال به ذکر را در وقت دیگری قرار دهد.

– ( نماز عصر روز جمعه ) « اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الْأَوصِيَاءِ الْمَرضِيِّينَ بِأَفْضَلِ صَلَوَاتِكَ ، وَ بَارِك عَلَيهِم بِأَفضَلِ بَرَكَاتِكَ ، وَ السَّلَامُ ‏عَلَيهم و عَلى أَرواحِهِم و أجسادِهِم‏ وَ رَحمَةُ اللهِ وَ بَرَكَاته » ( اثر : مثلِ ثواب عباداتِ جنّ و انس را در آن روز به او می دهند. )

– ( بعد از تعقیبات نماز صبح ) پنجاه آیه از قرآن خوانده شود. شاید بهتر باشد این پنجاه آیه تکراری نباشند ؛ به این معنا که مثلاً از اوّل قرآن شروع کنید و هر روز ، بعد از تعقیبات نماز صبح پنجاه آیه از قرآن را بخوانید تا اینکه بعد از مدّتی موفّق به ختم قرآن شوید. بسیار مناسب است که ثواب این تلاوت را به یکی از اهل بیت ، انبیاء و یا علمای ربّانی و مانند آن هدیه کنید ( این کار در ایجاد ارتباط و انس باطنی با آن ولیّ خدا مؤثّر است ) و یا اینکه به کسی از شیعیان اهل بیت که کسی نیست به نیابت از او کار خیری و عمل صالحی انجام دهد هدیه کنید و اگر این شخص از بستگان شما باشد ، چه بهتر. و خدا می داند که در اثر این کار و مداومت بر آن چه برکات و روحانیّتی نصیب انسان می شود. در این زمینه ، قبلاً در بخش « قرآن کریم » از آیة الله مرعشی نجفی رضوان الله علیه مطلبی را نقل کرده ایم .