سؤال : از طرفی می گویند شما مجبور نیستید و مختارید ، ‌از طرف دیگر برای انجام دادن کارهای حرام عذابهای سخت و آثار وخیم ذکر می کنند. مثلاً می گویند کسی که نماز نخواند گرفتار فلان عذابها می شود. این عذابها و آثار وحشتناک چطور با اختیار قابل جمع است ؟ (۳۳/۷/۵)

جواب : آثار افعال و پدیده ها جبراً بر آنها مترتّب می شود ؛ به این معنا که وقتی علّتِ تامّهء یک چیز ( = همهء شرائطی که برای پدید آمدن آن لازم و کافی است ) به وجود آمد ، وجود پیدا کردنِ آن چیز خارج از اختیار ما خواهد بود. پس این مسأله ،‌جبری است.

امّا یکی از شرائطِ لازم برای به وجود آمدن چیزهایی که مربوط به ما انسانهاست و در محدودهء افعال و آثار ماست ( مثلاً اینکه به فلان درجه از نورانیّت و ثوابی که مترتّب بر فلان عمل صالح است و یا به فلان عذاب و عِقابی که مربوط به فلان عمل قبیح است برسیم ) اختیار خودِ ماست ؛ یعنی می توانیم و مختاریم که راه درست را انتخاب کنیم و یا راه اشتباه را « إِنَّا هَدَيْناهُ السَّبيلَ إِمَّا شاكِراً وَ إِمَّا كَفُورا ». ( الإنسان ، ۳ ) « ما راه را به او [ = انسان ] نموديم ؛ يا سپاسگزار خواهد بود و يا ناسپاسگزار ». پس این ، اختیاری است.