***

حجّ ، در اسلام ، از مهمترین عبادات است. این عبادت ، اقسامی دارد ، از أجزائی تشکیل شده و آداب و شرائطی دارد ، و گاهی واجب ، و گاهی مستحبّ است.

 در مباحث مربوط به حجّ ، با دو نوع عبادت سروکار داریم : حجّ و عمره. اینها ، دو اصطلاح هستند که هر کدام اسم مجموعه ای از أعمال عبادی و مناسک هستند. بیان مفصّل و مشروح این مناسک ، در کتب مفصّل فقه و یا در کتبی که در باب مناسک حجّ نوشته شده ، بیان شده است. در اینجا در ضمن دو فصل ، تنها اشاراتی به این مناسک خواهیم کرد.

فصل اوّل

حج و عمره را می توان به اعتبارات مختلف به اقسامی تقسیم کرد. دو نوع از این تقسیم بندی ها کاربرد بیشتری دارند و معروفتر اند :

تقسیم بندی اوّل : هم حجّ و هم عمره بر دو قِسم اند : واجب و مستحبّ. و حجّ و عمرهء واجب نیز دو نوع اند : واجب أصلی و واجب بالعَرَض.

مقصود از واجب أصلی ، آن حجّ و عمره ای است که بر أساس اصل شرع و ذاتاً واجب است. بر هر کسی که شرایطش را داشته باشد ( این شرایط را بعداً خواهیم گفت ) یک حجّ و یک عمره در تمام عمرش واجب است. این حج و عمره ، فقط در ماههای حجّ ( = شوّال ، ذوالقعدة و ذوالحجّة ) انجام می شوند. به این صورت که در أیام مخصوصی از ماه ذوالحجّة ( که ان شاء الله خواهیم گفت ) حجّ ، و قبل یا بعد از آن ( با توضیحی که خواهد آمد ) عمره انجام می شود. به این مجموعه ( حجّ + عمره ) « حَجّةُ الإسلام » گفته می شود.

واجب بالعَرَض مثل وجوبی که بر أثر نذر و یا علل دیگری که در کتب مفصّل ذکر شده ایجاد می شود.

یکی از مصادیق وجوب بالعَرَض ، واجب شدن عمره بر کسی است که بخواهد وارد مکّه معظّمه شود ؛ بر چنین شخصی عمره واجب است، یعنى دخول در محدودهء حرم بدون احرام حرام است ، البتّه به استثناى مواردی که در کتب مفصّله ذکر شده ، مثل کسانى که مقتضاى شغل آنها رفت و آمد زیاد به آنجا باشد، مانند راننده وسائط نقلیه.

حجّ مستحبّ برای کسی است که فاقد شرایط وجوب باشد و یا قبلاً حجّ واجبش را انجام داده باشد. حجّ مستحبّ را فقط در همان ایّام ذوالحجّة می توان انجام داد ، أمّا عمرهء مستحبّ را در هر وقت از سال می توان به جا آورد.

تقسیم بندی دوم : حجّ سه قِسم است : تمتّع ، قِران و إِفراد. حج تمتع برای كسى است كه محلّ اقامت او چهل و هشت ميل ( يعنى تقريباً نود كيلومتر ) يا بيشتر از مكه مكرّمة دور باشد. و حج قِران و حج افراد كه وظيفه كسى است كه در خودِ مکّة ساکن باشد یا فاصلهء محلّ اقامتش تا مکّة كمتر از مسافت مزبور باشد.

اگر حجّ بر کسی واجب باشد ، باید بر اساس محلّ سکونتش ، طبق یکی از أقسام ثلاثه ( تمتّع ، قران و افراد ) حجّ را بجا آورد ، امّا کسی که می خواهد حجّ مستحبّی بجا آورد ، بین انواع ثلاثة مخیّر است ، اگرچه افضل برای او ، اختیار تمتّع است.

حجّ تمتّع ترکیبی است از عمره و حجّ و اینها انفکاک پذیر نیستند ، و به عبارت دیگر ، اجزاء یک عبادتند. امّا حج و عمره در حجّ قران و حجّ افراد دو چیز اند ، به عبارت دیگر ، هر کدام از آنها عبادتی مستقلّ هستند ؛ پس اگر یکی از آنها وجوبش از ذمّهء مکلّف ساقط شد ، معنایش این نیست که دیگری هم از گردن او ساقط است ، و اگر یکی از ان دو بر او واجب شد ، معنایش وجوب دیگری نیست ، بر خلاف تمتّع که وجوب یا عدم وجوب هر کدام از حجّ و عمرهء آن ، با وجوب و عدم وجوب دیگری تلازم دارد. به عنوان مثال ، استطاعت در تمتّع تفکیک پذیر نیست اما در دو قسم دیگر هست.

كيفيت این سه نوع حج ( تمتّع ، افراد و قران ) در اکثر اجزاء ، مثل هم است و البته تفاوتهایی نیز دارند. بعضی از این تفاوتها را در ضمن دو بخش ذکر می کنیم : ابتدا تفاوتهای میان تمتّع با دو قِسم دیگر ، و در بخش بعد ، تفاوتهای بین قِران و إِفراد. تفاوتهای میان تمتّع و افراد و تفاوتهای بین تمتّع و قِران را می توان از آنچه در همین دو بخش گفته ایم فهمید و به علّت رعایت اختصار مستقلّاً ذکرشان نمی کنیم.

بخش اوّل : تمتّع تفاوتهای متعدّدی با قِران و افراد دارد و در اینجا فقط به بعضی از آنها اشاره می کنیم :

۱ – حجّ و عمره در تمتّع تفکیک پذیر نیستند ، در حالی که در قران و افراد دو واجبِ مستقلّ اند.

۲ – در تمتّع عمره بر حجّ مقدّم است ، و در دو قسم دیگر حجّ بر عمره مقدم است.

۳ – عمرهء تمتّع باید در ماههای حجّ باشد ، در حالی که در دو قِسم دیگر لازم نیست.

۴ – در تمتّع ، عمره و حجّ باید در یک سال باشند و اگر بعد از انجام دادن عمره ، حجّ را تأخیر بیندازد و در آن سال أنجام ندهد ، عمره ای که انجام داده بدل به عمره مفرده می شود ، در حالی که در دو قِسم دیگر چنین شرطی نیست.

بخش دوم : تفاوتهای میان قران و افراد :

۱ – در حج قران بايد در حال احرام قربانى همراه محرِم باشد، بنابراين قربانى بر او واجب است ، در حالی که در حجّ افراد قربانی واجب نیست بلکه مستحبّ است. [ در تمتّع نیز قربانی واجب است. ]

۲ – در حج قران، احرام ، هم با لبيك گفتن محقق مى‏شود و هم با إِشعار يا تقليد. ولى در حج افراد [ مثل تمتّع ] فقط با لبيك گفتن محقق مى‏شود.

– تفاوتهای بین عمرهء مفرده و عمرهء تمتع

عمره مفرده مانند عمره تمتع است مگر در موارد زير:

۱ –  در عمره تمتع فرد حتماً بايد تقصير كند ولى در عمره مفرده مخيّر است بين حلق و تقصير. البته اين حكم مربوط به مردان است، و زنان هم در عمره مفرده و هم در عمره تمتع واجب است فقط تقصير كنند

۲ – در عمره تمتع طواف نساء و نماز طواف نساء وجود ندارد ( هر چند گفته شده احتياط آن است كه آن دو را به قصد رجاء به جا آورد ) ، ولى در عمره مفرده طواف نساء و نماز آن واجب است.

۳ – عمره تمتع بايد در ماه‏هاى حج ( يعنى شوّال و ذوالقعده و ذوالحجّه ) به جا آورده شود، در حالى كه انجام عمره مفرده در همه ايام سال صحيح است.

۴ – ميقات عمره تمتع يكى از مواقيت پنجگانه است ، در حالى كه ميقات عمره مفرده ادنى الحلّ است، هر چند در این نوع عمره ، احرام بستن از يكى از مواقيت پنجگانه نيز جايز است.

فصل دوم

در این فصل ، فهرستی از أعمال عمرهء مفردة ، عمرهء تمتّع ، حجّ تمتّع ، حجّ قِران و حجّ إفراد را بیان می کنیم.

– أعمال عمرهء مفردة به ترتیب عبارتند از هفت عمل : إحرام ، طواف ( گردیدن دور کعبة ) ، نماز طواف ، سعی بین صفا و مروة ( صفا و مروة ، نام دو کوه هستند که در کنار مسجد الحرام واقع شده اند ) ، حلق ( = تراشیدن موی سر ) یا تقصیر ( کوتاه کردن قدری از مو یا ناخن ) ، طواف نساء ، نماز طواف نساء.

– أعمال عمرهء تمتّع به ترتیب عبارتند از پنج عمل : احرام ، طواف ، نماز طواف ، سعی بین صفا و مروة ، تقصیر.

– أعمال حجّ تمتّع به ترتیب عبارتند از سیزده عمل : احرام ، وقوف ( = بودن و ماندن ) در عرفات ( = نام قطعه ای از سرزمین مکّة ) ، وقوف در مَشعَر ( = نام قطعه ای از سرزمین مکّة ) ، رمی جمرهء عَقَبة در مِنی ( مِنی ، نام قطعه ای از سرزمین مکّة است. در این قطعه ، سه محلّ وجود دارند که در هر کدام از آنها ، سه بنا وجود دارد. به هر کدام از این بناها « جَمَرة » و به مجموع آنها « جَمَرات » گفته می شود. اوّلین جمرة ، جمرهء اُولی ، دومی ، جمرهء وُسطی و سومی ، جمرهء عَقَبة است. « رَمی جمرة » یعنی سنگ زدن به جمرة. ) قربانی ( = ذبح شتر یا گاو یا گوسفند  ) ، حلق یا تقصیر ، طواف حجّ ، نماز طواف حجّ ، سعی بین صفا و مروة ، طواف نساء ، نماز طواف نساء ، بیتوتة ( = شب ماندن ) در مِنی ، رَمی جمرات سه گانه ( = اُولی و وُسطی و عَقَبة ).

– هر کدام از اعمال ذکر شده در اقسام مختلف حجّ و عمرة ، احکامی دارند ( واجبات ، محرّمات ، مستحبّات و … ) که در کتب مفصّل ذکر شده اند.