سؤال : در سورهء زُمَر در دو جا بجای « یا عِبادی » ، « یا عِبادِ » آمده. علّت چیست ؟ آیة الله … در این مورد گفته افرادی که به این طریق مورد خطاب قرار گرفته اند از مقام بالاتری نسبت به کسانی که بدون حذف « ی » مورد خطاب قرار گرفته اند برخوردارند.(۳۶/۳/۲۴)
جواب :
۱ ) دو آیه از سورهء زُمَر که در متن سؤال به آن اشاره شده ، اینها هستند :
آیهء دهم : « قُلْ يا عِبادِ الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّكُمْ لِلَّذينَ أَحْسَنُوا في هذِهِ الدُّنْيا حَسَنَةٌ وَ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةٌ إِنَّما يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِساب » « بگو: اى بندگان من كه ايمان آوردهايد، از پروردگارتان پروا بداريد. براى كسانى كه در اين دنيا خوبى كردهاند، نيكى خواهد بود، و زمين خدا فراخ است. بىترديد، شكيبايان پاداش خود را بىحساب [و] به تمام خواهند يافت. »
و
آیهء شانزدهم : « لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ النَّارِ وَ مِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ ذلِكَ يُخَوِّفُ اللّهُ بِهِ عِبادَهُ يا عِبادِ فَاتَّقُون » « آنها از بالاى سرشان چترهايى از آتش خواهند داشت و از زير پايشان [نيز] طَبَقهايى [آتشين است]، اين [كيفرى] است كه خدا بندگانش را به آن بيم مىدهد. اى بندگان من، از من بترسيد. »
همچنین آیهء شصت و هشتم سورهء زُخرُف اینچنین است : « يا عِبادِ لا خَوْفٌ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُون » « اى بندگان من، امروز بر شما بيمى نيست و غمگين نخواهيد شد. »
۲ ) وقتی منادا کلمه ای باشد که به یاء متکلّم اضافه شده است ، بر اساس نوعِ کلمهء مضاف ، از نظر نحوی احکام مختلفی برای منادا وجود دارد. ما در ضمن مقاله ای به ذکر این احکام پرداخته ایم و در اینجا مجال ذکر همهء آنها نیست. یکی از این حالات ( که آنچه در سؤال ذکر شده از مصادیق آن است ) این است که منادا ، اسمی صحیح الآخر ( غیر از دو کلمهء « أَب » و « أُمّ » ) باشد. در این حالت ، چهار کار جائز است : باقی گذاردن یاء متکلّم و ساکن کردن آن ، باقی گذاردن یاء و فتحه دادن به آن ، تبدیل کردن کسرهء قبل از یاء به فتحه و همزمان ، یاء را به الف بدل کردن ، و حذف یاء و باقی گذاشتن کسرهء قبل از آن.
چنانکه ملاحظه شد ، در سه آیهء ذکر شده ، یاء متکلّم حذف شده و کسرهء قبل از آن باقی گذاشته شده است. البتّه برای سه وجه دیگر نیز مثالهایی از خودِ قرآن وجود دارد. مثلاً در همان سورهء زُمَر ( آیهء ۵۳ ) می فرماید : « قُلْ يا عِبادِيَ الَّذينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَميعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحيم » « بگو: اى بندگان من كه بر خويشتن زياده روى روا داشتهايد ، از رحمت خدا ناامید نشويد. در حقيقت، خدا همه گناهان را مىآمرزد، كه او خود آمرزنده مهربان است. »
۳ ) چرا گاهی یاء متکلّم در منادا حذف می شود ؟ این مسأله از فروعاتِ مسأله ای کلّی در ادبیات است که به آن باب « حذف » گفته می شود و البتّه خودِ « حذف » ، از اقسامِ « ایجاز » است. ( در مقابلِ ایجاز ، إِطناب و مساواة قرار دارند. ) ایجاز عبارت است از اینکه عباراتی که متکلّم در ظاهرِ کلامش به کار می بَرَد ، کمتر از آن مقدار معنایی باشد که قصد بیان آن را دارد ( و البته همین الفاظ کم ، باید تمام مقصود او را برساند ). این ایجاز ، به دو شکل ممکن است رخ دهد : ایجاز قَصر و ایجاز حذف. و آنچه در مثالهای ذکر شده در سؤال صورت گرفته ، ایجاز حذف است. علل بسیار متعدّدی برای ایجازِ حذف وجود دارد که در جای خود ذکر شده و در کتب مربوط به علم « بیان » و مانند آن به آنها اشاره شده است. امّا به هر حال این حذف در باب نداء بسیار اتّفاق می افتد و به قول رضی الدین استرآبادی در شرح کافیة ، نداء موضع تخفیف است. همو در همانجا علّت آن را این گونه بیان کرده است که خودِ نداء موضوعیّت ندارد و مقصود ، آگاهی دادن به مخاطب است برای بیان مطلب بعدی. پس در بسیاری از اوقات تا جایی که می شود « مخفّف » می شود تا مطلب و مقصود اصلی زودتر بیان شود ، و به این ترتیب ، اجزائی از آن حذف می گردد ؛ گاهی حرف نداء ، گاه کلّ منادا و گاه بخشی از منادا.
گذاشتن پاسخ